07 oktober 2023 t/m 25 februari 2024

Hilma af Klint & Piet Mondriaan

Levensvormen


‘Diegenen die de gave hebben dieper te zien, kunnen voorbij de vorm kijken en zich concentreren op het wonderlijke aspect dat schuilgaat achter elke vorm, leven genaamd’  Hilma af Klint

        

In 1987 waren de kunstwerken van de Zweedse Hilma af Klint (1862-1944) voor het eerst buiten Zweden in Europa te zien in Kunstmuseum Den Haag, in de tentoonstelling The Spiritual in Art: Abstract Painting, 1890-1985 geïnitieerd door LACMA (Los Angeles County Museum of Art). Dat de destijds totaal onbekende Af Klint hier werd betiteld als een van de vijf abstracte pioniers – naast Mondriaan, Kandinsky, Malevitsj en Kupka – riep de nodige vragen op. Maar tijden zijn veranderd. Wereldwijd hebben zowel de kunstwereld als het publiek het kleurrijke, visionaire werk omarmd. In samenwerking met Tate Modern brengt Kunstmuseum Den Haag haar baanbrekende werk samen met dat van haar grensverleggende tijdgenoot: Piet Mondriaan (1872-1944). De schilders hebben elkaar nooit ontmoet, maar hun eigenzinnige oeuvres weerspiegelen beide een tijdperk waarin de kijk op de werkelijkheid door wetenschappelijke ontdekkingen en nieuwe ideeën over spiritualiteit radicaal verandert.

Kunstmuseum Den Haag is met ruim driehonderd kunstwerken de internationale thuishaven van Piet Mondriaan (1872-1944). Zijn weg naar abstractie is nergens anders zo duidelijk te volgen. Dit jaar wordt zijn bijzondere verhaal verweven met dat van zijn tijdgenote Hilma af Klint (1862-1944); sinds 20 april in Londen en vanaf 7 oktober in Den Haag.

Voorbij het zichtbare
Aan het begin van de twintigste eeuw wordt veel van wat de wetenschap lange tijd voor waar had aangenomen ondermijnd. Ontdekkingen als röntgen, het elektron, radiogolven en radioactiviteit volgen elkaar op. Het wordt duidelijk dat de realiteit ver voorbij het zichtbare gaat en dat het waarneembare er slechts een fractie van is. Tegen de achtergrond van dit veranderende wereldbeeld ontwikkelen Af Klint en Mondriaan hun krachtige oeuvres. Ze beginnen als landschapsschilder en ontwikkelen vrijwel gelijktijdig hun geheel eigen beeldtaal, weg van de natuurlijke verschijningsvormen.

Af Klint, die zelfs al iets eerder dan haar tijdgenoten abstracte elementen toelaat, ontwikkelt een symbolistisch geladen taal. Deze bestaat onder andere uit spiralen en geometrische vormen in pastelkleuren. Waar Af Klint in veel van haar series de abstracte werken laat voortvloeien uit figuratieve, komt Mondriaan tijdens zijn leven stap voor stap tot abstractie. Hij ontwikkelt uiteindelijk een universele beeldtaal gebaseerd op horizontalen en verticalen en primaire kleuren. Er blijken interessante parallellen, hoe verschillend hun beeldtalen ook zijn.

Natuur
De tentoonstelling en de bijbehorende publicatie zijn gebaseerd op nieuw onderzoek. Zo is onderzocht hoe het begrip evolutie een centraal thema is in het werk van zowel Af Klint als Mondriaan, maar ook hoe hun unieke vormentalen werden geïnspireerd door nieuwe manieren van naar de natuur kijken. De schilderijen en tekeningen van bloemen van zowel af Klint als Mondriaan, die doorgaans los gezien worden van hun hoofdwerken, zijn in dit opzicht interessant. Mondriaan verbeeldde met name gecultiveerde soorten als chrysanten of amaryllissen, wat zijn interesse in ‘modern nature’ verraadt. Af Klint concentreert zich op wilde planten en bloemen en maakt zelfs een overzichtstekening waarin ze deze combineert met diagrammen aan de hand waarvan ze de wilde natuurlijke wereld lijkt te systematiseren.

De tentoonstelling besteedt ook uitgebreid aandacht aan de interesse van beide kunstenaars in de theosofie en antroposofie en hoe deze nieuwe levensbeschouwelijke bewegingen de wetenschappelijke ontdekkingen uit de natuurkunde en biologie van die tijd probeerden te verenigen met een spiritueel leven.

Ritme van het leven
De ontwikkeling die Af Klint en Mondriaan doormaken komt aan de hand van zes thema’s aan bod: landschapsschilderkunst, evolutie, bloemen, bomen, het universele en de relatie tot de ruimte. Zie hoe Mondriaan zijn vorm vindt via bomen, pieren en oceanen. Ervaar de dynamiek en het ritme in zijn latere rasters. Voel het ritme van het leven in Af Klints ‘evolutionary images’, schilderijen in series, waarin ze bijvoorbeeld zwanen laat transformeren van kubussen tot cirkelcomposities.

Ten Largest
Af Klint is naast kunstenaar ook medium. Veel werken zouden volgens haar in opdracht van hogere machten zijn gemaakt. Dat geldt ook voor haar meest bekende serie: The Ten Largest (1907), tien monumentale werken van ongeveer 3.20 meter hoog die ze in slechts veertig dagen schilderde en die de ontwikkeling van kindertijd tot ouderdom verbeelden. Ook in Den Haag kunnen bezoekers zich onderdompelen in de bijzondere sfeer die deze indrukwekkende serie vol levendige tekens, vormen en kleuren oproept. The Ten Largest maakten deel uit van Af Klints verzameling schilderijen die ze maakte voor een door haar ontworpen tempel. In haar testament had ze vastgelegd dat deze tenminste twintig jaar na haar dood niet in het openbaar getoond mochten worden. Net als Mondriaan was Af Klint een ware visionair. Ze maakten kunst voor de toekomst.

Na verschillende tentoonstellingen in het buitenland, is het hoog tijd om haar werk nu voor het eerst sinds 1986 weer te tonen in Kunstmuseum Den Haag. Hilma af Klint en Piet Mondriaan: Levensvormen laat het Nederlandse publiek niet alleen nader kennismaken met haar werk, de tentoonstelling biedt tevens een frisse blik op Mondriaan, die met zijn werk tot zijn dood hetzelfde nastreefde, namelijk ‘de schoonheid van het leven visueel, tastbaar en ervaarbaar te maken’.

Hilma af Klint en Piet Mondriaan: Levensvormen is samengesteld door een team van curatoren van Kunstmuseum Den Haag en Tate Modern (Frances Morris, Nabila Abdel Nabi, Laura Stamps & Amrita Dhallu) en Briony Fer, professor Kunstgeschiedenis aan University College London. Bij de tentoonstelling verschijnt een rijk geïllustreerde catalogus met bijdragen van onder anderen Michael White, Linda Dalrymple Henderson, Janice McNab, Caro Verbeek, Wietse Coppes en Brandon Taylor. De catalogus is uitgegeven door Hannibal Books. De Engelse variant, Hilma af Klint and Piet Mondrian: Forms of Life is uitgegeven door Tate Publishing. Prijs 45 euro.

De tentoonstelling is mede mogelijk gemaakt door Mondriaan Fonds, Fonds 21 en Turing Foundation, en is tot stand gekomen dankzij samenwerking met The Hilma af Klint Foundation en RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. Ook is de tentoonstelling mede mogelijk gemaakt door de rijksoverheid: de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft namens de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap een indemniteitsgarantie toegekend.

Bekijk alle activiteiten rondom de tentoonstelling Hilma af Klint & Piet Mondriaan: Levensvormen hier.