Jacoba van Heemskerck

Het Gemeentemuseum Den Haag presenteert dit najaar een grote overzichts-tentoonstelling van Jacoba van Heemskerck (1876-1923), een kunstenares die begin vorige eeuw een belangrijke bijdrage levert aan het ontstaan van de moderne kunst in Nederland. Van Heemskerck beweegt zich, net als Mondriaan, via het luminisme en kubisme richting de abstracte kunst. Onderzoek van de afgelopen drie jaar wijst echter uit dat haar eigenzinnige schilderijen en tekeningen een opmaat zijn voor de gebrand-schilderde ramen die ze aan het eind van haar leven maakt. Deze ramen waren deels onbekend en een aantal is speciaal voor deze tentoonstelling gerestaureerd.

Nederlandse avant-garde

Jacoba van Heemskerck studeert na de Koninklijke Academie in Den Haag verder bij de Larense schilder Hart Nibbrig en gaat vervolgens, net als eerder Picasso, Munch en Matisse dat deden, in de leer bij het atelier van Eugène Carrière in Parijs. Daar voedt ze zich met de werkelijk moderne kunst van die tijd, een toen voor vrouwen opmerkelijke stap. Daarna zou ze haar leven lang werken in Den Haag en in Domburg, waar ze met levenspartner Marie Tak van Poortvliet een huis bouwt en veel contact heeft met de Nederlandse avant-garde. Tak legt in die jaren een indrukwekkende collectie moderne kunst aan, met onder meer werk van Piet Mondriaan, Franz Marc, Fernand Léger en Wassily Kandinsky, wiens werk ze in Nederland introduceert.

Mondriaan

De artistieke ontwikkeling die Jacoba van Heemskerk doormaakt is goed vergelijkbaar met die van Mondriaan: beide kunstenaars worden rond 1910 aangeraakt door moderne stromingen als luminisme en kubisme, werken in Domburg samen en beelden meer dan eens hetzelfde onderwerp af. En beiden worden ze geïnspireerd door de antroposofie van Rudolf Steiner. Dit levert een beeldtaal op waarin het gebruik van contrasten belangrijk is: felle tegenover doffe kleuren, lijnen tegenover het vlakken, horizontalen tegenover verticalen. Maar waar Mondriaan zich ontwikkelt naar een strakke geometrie laat Van Heemskerck zich, mede door de antroposofie, beïnvloeden naar een open, losse en intuïtieve kunstvorm. Haar leven lang zou ze, net als Kandinsky, zoeken naar de expressie van de innerlijke wereld. De terugkerende onderwerpen in haar oeuvre zijn dan ook altijd symbolisch van aard: zeilschepen, bruggen en bomen, in heldere, levendige kleuren en met ferme contouren. Hoewel ze de werkelijkheid nooit zou loslaten, abstraheert Van Heemskerck gaandeweg haar onderwerpen zo dat ze bijna niet te herkennen zijn. Dit levert haar groot succes op, met name in Duitsland, waar ze vanaf 1913 bij de Berlijnse expressionistische galerie Der Sturm tot aan haar dood jaarlijks exposeert.

Vergetelheid

In 1982 werd het oeuvre van Van Heemskerck al enigszins aan de vergetelheid ontrukt met een expositie in het Gemeentemuseum Den Haag. De glas-in-loodramen werden toen gezien als een curieus uitstapje van de kunstenares. Onderzoek wijst echter uit dat de ramen van groot belang zijn voor haar oeuvre: haar zoektocht om het wezen van kleur aan licht te verbinden eindigt bij dit medium. Nu zijn met steun van de Antroposofische Vereniging in Nederland en de Iona Stichting drie van de negen ramen die ze in 1921 ontwierp voor de Marinekazerne in Amsterdam gerestaureerd. Deze zijn temidden van bruiklenen uit binnen- en buitenland te zien in een uitgebreid overzicht van de kunstenares.

Monografie

Bij de tentoonstelling verschijnt de monografie en oeuvrecatalogus Jacoba van Heemskerck van Beest, Schilderes uit roeping, waarin het onderzoek van J.F.A. van Paaschen-Louwerse en A.H. Huussen jr. is vastgelegd. (Waanders Uitgevers, 256 pagina’s, € 42,50)

Reportage De Avonden

Vrijdag 30 september wordt in het derde uur van VPRO's De Avonden een reportage uitgezonden over Jacobal van Heemskerck. Kunsthistoricus Carel Blotkamp bekijkt samen met kunstenaar Peter Struyken de tentoonstelling.
Radio 747 AM
30 september tussen 22-23 uur
Uitzending gemist? Op www.vpro.nl zijn alle uitzendingen ook naderhand nog te beluisteren.