Kunstmuseum Den Haag en Escher in Het Paleis vieren Escher

Van optische illusies en onmogelijke architectuur tot natuurgetrouwe landschappen: het werk van Maurits Cornelis Escher (1898-1972) bevat het allemaal. In 2023 is het 125 jaar geleden dat de kunstenaar werd geboren. Met de grootste museale Eschercollectie ter wereld vormen Kunstmuseum Den Haag en Escher in Het Paleis het centrum van dit bijzondere jubileumjaar.

Vogels die in vissen veranderen, water dat omhoog stroomt, twee handen die elkaar tekenen. Op meesterlijke wijze transformeert M.C. Escher een blanco vel papier tot zijn eigen oneindige werelden, waarin hij speelt met de perceptie van de kijker. Zijn virtuoze metamorfoses en regelmatige vlakverdelingen verwonderen en inspireren bezoekers aan zijn tentoonstellingen wereldwijd. Met vier tentoonstellingen in Kunstmuseum Den Haag en Escher in Het Paleis, plus tal van activiteiten met culturele partners, scholen, wijken en ondernemers in de stad wordt Den Haag in 2023 stad van Escher. Tijdens het jubileumjaar zal een aantal gebouwen in het centrum van de stad worden aangekleed in Escherstijl.

Tentoonstellingen

Escher: Eeuwigheid en oneindigheid
t/m 12 februari 2023 in Escher in Het Paleis

In Escher: Eeuwigheid en oneindigheid is Eschers ontwikkeling als kunstenaar te volgen. Van zijn vroege houtsneden van personen, natuur en landschappen tot zijn revolutionaire vlakvullingen, metamorfoses, onmogelijke gebouwen en optische illusies. In het werk van Escher keren de thema’s eeuwigheid en oneindigheid voortdurend terug en deze tentoonstelling maakt duidelijk hoezeer deze thema’s in zijn oeuvre zijn verweven.

Escher – Andere wereld
18 februari 2023 – 10 september 2023 in Kunstmuseum Den Haag

Installatie en prenten in zaal Architectuur in de tentoonstelling Escher – Andere wereld door Gijs Van Vaerenbergh. Foto: Johnny Umans


Stap in de wereld van Escher. Dat kan letterlijk in Escher – Andere wereld in Kunstmuseum Den Haag. In deze tentoonstelling beleef je het werk van Escher als nooit tevoren. Zijn beroemde prenten, waarin optische illusies, onmogelijke architectuur, reflectie en natuur centraal staan, worden hier gecombineerd met spectaculaire installaties van het Belgische kunstenaarsduo Gijs Van Vaerenbergh. De wisselwerking tussen Eschers prenten en de ruimtelijke installaties van Gijs Van Vaerenbergh creëert zowel een unieke beleving als een uitdieping van Eschers werk.

Eschers prenten zijn het resultaat van een ongekend talent, maar ook van een haast obsessieve toewijding aan het grafische vak. Zijn oeuvre is, net als dat van het duo Gijs Van Vaerenbergh, een verkenning van de grenzen van ruimte, landschap, perspectief en illusie. Waar Escher dit doet op papier, doet Gijs Van Vaerenbergh dit aan de hand van ruimtelijke installaties. Voor deze tentoonstelling, waarin een doorsnede van het oeuvre van M.C. Escher centraal staat, bedacht Gijs Van Vaerenbergh ruimtevullende interventies die met een hedendaagse blik naar het werk van Escher kijken. De ingrepen bestaan uit sculpturale associaties met onder meer lichtheid en zwaarte, tijdelijkheid en eeuwigheid, onmogelijke architectuur en oneindigheid; thema’s die ook centraal staan in het werk van Escher.

Voor de indeling van deze dubbeltentoonstelling koos het duo voor de door Escher geliefde tegenstelling van dag en nacht. Het eerste deel van de tentoonstelling, getiteld ‘DAG’, vindt plaats in grote lichte zalen die thematisch zijn ingedeeld en waarin het werk van Escher en de ruimtelijke installaties van Gijs Van Vaerenbergh elkaar uitdagen en versterken. In het tweede deel van de tentoonstelling, genaamd ‘NACHT’, worden in kabinetten eigenzinnige thema’s uitgelicht, als kleine lichtjes in het donker. Deze unieke wisselwerking schijnt nieuw licht op de geliefde en veelzijdige kunstenaar Maurits Cornelis Escher, die 125 jaar na zijn geboorte wereldwijd nog steeds een bron van inspiratie is.

Gijs Van Vaerenbergh
Het opvallende werk van het duo Gijs Van Vaerenbergh ligt op het snijvlak van kunst en architectuur. Arnout Van Vaerenbergh en Pieterjan Gijs (beiden Leuven, 1983) vonden elkaar tijdens hun studie Architectuur aan de KU Leuven in hun zoektocht naar een nieuwe beleving van de ruimte. De eigenzinnige kunstwerken van Gijs Van Vaerenbergh zijn continu in beweging en veranderen per standpunt. Wat bijvoorbeeld van veraf een herkenbare constructie lijkt, zoals een kerk, molen of doolhof, blijkt van dichtbij te bestaan uit allerlei kleine elementen, en ontdoet zich zo van een permanente vorm. Zo speelt het duo met het oog van de toeschouwer en diens ervaring van de omgeving.

De ontdekker van Escher: Samuel Jessurun de Mesquita
18 februari 2023 t/m 1 oktober 2023 in Escher in Het Paleis

(l)Maurits Cornelis Escher, Zelfportret, 1929. Collectie Kunstmuseum Den Haag © The M.C. Escher Company – Baarn – Holland. All rights reserved. www.mcescher.com
(r)Samuel Jessurun de Mesquita, Portret van Jaap Jessurun de Mesquita, 1922. Collectie Kunstmuseum Den Haag.


De ontdekker van Maurits Cornelis Escher: zo staat Samuel Jessurun de Mesquita bekend. Deze talentvolle kunstenaar en graficus was óók leraar grafische technieken aan de School voor Bouwkunde en Sierende Kunsten. Wanneer Escher daar begint aan een studie bouwkunde, krijgt De Mesquita zijn grafische werk onder ogen. Hij is daar zo van onder de indruk dat hij Escher overtuigt over te stappen naar zijn vakgebied. Escher ontwikkelt zich vervolgens tot een meesterlijke graficus en de twee krijgen zowel een artistieke als persoonlijke band voor het leven. Hun artistieke voorkeuren komen deels overeen, maar De Mesquita heeft een heel eigen signatuur. In zijn verbeelding van mensen en dieren laat hij alles weg wat niet essentieel is en zet hij zijn onderwerpen neer met een aantal krachtige lijnen. In andere voorstellingen is hij wat vrijer; deze werken ontstaan vanuit de fantasie en zijn vaak humoristisch, maar soms ook dreigend van aard. Ook na de dood van De Mesquita in 1944 in Auschwitz houdt Escher zijn leermeester en vriend in ere. De aangrijpende grafiek van Samuel Jessurun de Mesquita hangt in deze tentoonstelling zij aan zij met het werk van zijn beroemdste leerling.

Net als Escher
3 november 2023 t/m 24 maart 2024 in Escher in Het Paleis

David Umemoto, Déambulatoire no. 4, 2020, beton


Eeuwigheid, oneindigheid, illusies, metamorfoses, spiegelingen en herhalingen. Van razende reflecties tot onmogelijke objecten en van levende landschappen tot vlammende vlakvullingen: in onze huidige cultuur en hedendaagse kunst zijn de kunstenaar Escher en zijn thema’s nog alom aanwezig. In de grote najaarstentoonstelling Net als Escher biedt Escher in Het Paleis een bont kunstbuffet aan werk van hedendaagse kunstenaars en ontwerpers, dat laat zien dat de door Escher geliefde thema’s nog steeds volop worden omarmd.

Achtergrondinformatie

Escher
Maurits Cornelis Escher wordt op 17 juni 1898 geboren in Leeuwarden en groeit grotendeels op in Arnhem. Ondanks dat hij zijn eindexamen niet haalt, begint hij in 1918 aan de studie bouwkunde aan de Technische Hogeschool in Delft. Al snel breekt hij zijn studie af om deze voort te zetten aan de School voor Bouwkunde en Sierende Kunsten in Haarlem. Daar stapt hij in 1919 over van bouwkunde naar grafiek, gestimuleerd door zijn leraar grafische technieken Samuel Jessurun de Mesquita.

In zijn vroege werk kiest hij voor een breed scala aan traditionele onderwerpen. Zo verkent hij zijn talent in houtsneden van onder meer personen, landschappen, stadsgezichten en Bijbelscènes. Na het afronden van zijn opleiding reist hij door Zuid-Europa. Hij wordt verliefd op Italië en het landschap, maar ook op de Zwitsers-Russische Jetta Umiker. Na hun huwelijk in 1924 vestigt het kersverse stel zich in Rome, van waaruit Escher vele reizen door het land maakt. Daar focust hij zich op de natuur, landschappen, maar ook de boogconstructies en zuilen in kerken en steegjes en trappen in oude stadjes. Ook reizen naar Spanje hebben invloed op Eschers artistieke ontwikkeling, waaronder bezoeken aan het Alhambra in Granada en de Mezquita in Córdoba. Steeds meer gaat Escher het experiment met de architectuur aan. In zijn prenten kiest hij voor een extreem perspectief op bouwwerken en regelmatig verkent hij de grenzen van de werkelijkheid. Vanaf 1926 exposeert hij met enige regelmaat in Italië en Nederland, o.a. bij de Haagse Pulchri Studio, maar ook in Warschau, Praag en Madrid. Vanaf 1929 maakt Escher ook steeds vaker litho’s. Zijn reizen door Italië, Spanje en Corsica blijven hem inspiratie bieden voor zijn kunst. In 1935 vertrekt hij uit Italië, maar het landschap van Zwitserland en – na nog een verhuizing - België inspireert hem nauwelijks en Escher wendt zich steeds meer tot zijn fantasie. Zijn eerdere fascinatie voor landscapes verandert in die voor mindscapes: fantasievolle ‘landschappen’, gemaakt in Eschers eigen hoofd. Urenlang kan hij nadenken over nieuw te scheppen werelden vol onmogelijkheden, maar met Italië altijd in zijn achterhoofd. Na een lange zeereis naar Spanje in 1936 stort hij zich weer op het maken van vlakvullingen. Deze aaneensluitende patronen vormen vanaf dat moment steeds vaker de basis voor zijn prenten.

Vanaf 1941 vestigt hij zich in het Nederlandse Baarn, waar hij het grootste deel van zijn leven zal blijven wonen en veel van zijn bekendste prenten zal maken, zoals Waterval, Belvédère en Relativiteit. Met zijn optische illusies vol onmogelijkheden wordt Escher wereldberoemd. Zijn carrière neemt een vlucht na twee artikelen in de Amerikaanse tijdschriften Time en Life in de jaren 50. Ook zijn succesvolle tentoonstelling in het Stedelijk Museum Amsterdam in 1954 ten tijde van het Internationaal Mathematisch Congres zorgt voor een stroom aan nieuwe liefhebbers. Wiskundigen en andere wetenschappers bewonderen zijn werk en geven hem op hun beurt weer artistieke inspiratie. Door zijn populariteit en ook zijn achteruitgaande gezondheid maakt Escher steeds minder nieuw werk, maar drukt hij wel prenten bij op verzoek van klanten. Hoewel het zijn tijd opslokt, ziet hij het als de roeping van de graficus: zo veel mogelijk mensen blij kunnen maken met zijn werk.

In 1968 wordt in het Haags Gemeentemuseum (nu Kunstmuseum Den Haag) Eschers eerste grote overzichtstentoonstelling gehouden, ter ere van zijn 70ste verjaardag. In 1969 ontwerpt Escher zijn laatste houtsnede: Ringslangen. Daarna drukt hij nog wel eens ouder werk af, maar hij maakt geen nieuwe prenten meer. Omdat Eschers gezondheid achteruitgaat, woont hij vanaf 1970 in het Rosa Spier Huis te Laren. In deze woon- en werkgemeenschap van kunstenaars en wetenschappers omringt hij zich met gelijkgestemden. M.C. Escher overlijdt uiteindelijk op 27 maart 1972 in het Diakonessehuis te Hilversum.

Escher en het Kunstmuseum
De verzameling werk van Escher bij Kunstmuseum Den Haag is de grootste museale Eschercollectie ter wereld. Dat komt dankzij de band die Escher met het museum opbouwde sinds zijn overzichtstentoonstelling in 1968: De werelden van M.C. Escher. Deze eerste grote overzichtstentoonstelling van Eschers oeuvre maakte Escher zelf mee en hij was er zeer over te spreken. Naar aanleiding van De werelden van M.C. Escher richtte o.a. J.L. Locher – toenmalig conservator van het prentenkabinet en later directeur van het museum – een stichting op met als doel een Eschercollectie voor Nederland aan te leggen, met als thuisbasis Kunstmuseum in Den Haag. Uiteindelijk verwerft het Kunstmuseum na zijn overlijden een aanzienlijk deel van Eschers oeuvre.

Kunstmuseum Den Haag
Kunstmuseum Den Haag is een van Nederlands meest vooraanstaande musea voor moderne en hedendaagse kunst. Met een collectie die beeldende kunst, toegepaste kunst en mode omvat en waarbij het zwaartepunt o.a. ligt bij De Stijl, de Haagse School, Delfts blauw en Duits expressionisme, is het Kunstmuseum toonaangevend in het (inter)nationale museale landschap. Naast het oeuvre van Piet Mondriaan is ook het oeuvre van M.C. Escher een van de verzamelkernen: het museum heeft de meest omvangrijke publieke verzameling ter wereld met bijna al zijn grafische werk, een grote collectie tekeningen en een veelomvattend archief vol brieven, foto’s en andere persoonlijke documenten van Escher.

Escher in Het Paleis
Sinds 2002 is Escher in Het Paleis gevestigd in Paleis Lange Voorhout in Den Haag. Met ruim 120 prenten zijn bij Escher in Het Paleis altijd Eschers bekendste werken uit de Eschercollectie van het Kunstmuseum te bewonderen. Deze schitterende prenten worden getoond in een koninklijke ambiance: het voormalige winterpaleis van Koningin-Moeder Emma. Voordat Paleis Lange Voorhout aan Escher gewijd werd, waren hier tussen 1994 en 1996 overigens ook al presentaties van de verzameling te zien.

Samenwerking Kunstmuseum en Escher in Het Paleis
Kunstmuseum Den Haag en Escher in Het Paleis zijn twee aparte stichtingen, maar nauw verbonden door de collectie. Op allerlei vlakken werken de organisaties samen, van het beheer en behoud van de collectie, ontsluiting van kennis over Escher tot aan het maken van tentoonstellingen.


Bijschrift: M.C. Escher, Lucht en water I, 1938, houtsnede. Collectie Kunstmuseum Den Haag. © The M.C. Escher Company – Baarn – Holland. All rights reserved. www.mcescher.com