Geheugen en geluk

Medaillontapijt, Turkije, Uşak, ca. 1600, Kunstmuseum Den Haag. Foto: Mounir Raji - Visionary Agency, Art Directie: Marieke van Elsäcker

Kunst uit de wereld van de islam wordt vaak uitgelegd in verhalen over de tijd en plaats waarin het is ontstaan. Hoe een kunstwerk ook betekenis kan krijgen in persoonlijke herinneringen, bewijst de jonge schrijver Hizir Cengiz. In 2018 schrijft hij op uitnodiging van het museum een kort verhaal dat hem invalt bij het zien van een medaillontapijt. Het kunstwerk doet hem denken aan zijn geboortehuis in centraal Turkije, niet ver van de stad Konya. “Door de kleuren van het tapijt - verschillende tinten rood en bruin - en door de prachtige, terugkerende motieven. Ik zag mezelf kruipen, met mijn knieën over dat wat ruwe oppervlak.”

Met een afmeting van bijna vier bij twee meter maakt dit tapijt uit de collectie kunst uit de wereld van de islam meteen indruk. Het is rond 1600 gemaakt in een atelier in de Turkse stad Uşak, waarschijnlijk door tapijtknopers van Iraanse afkomst. 

Na verovering van de Iraanse hoofdstad Tabriz in 1514 had de Osmaanse sultan Selim I veel lokale vakmensen mee naar Turkije genomen. Een deel werd tewerkgesteld in hofateliers. De medaillontapijten die zij daar maakten, dienden voor inrichting van sultanspaleizen maar ook voor de export naar Europa. Hier vonden ze gretig aftrek bij vorstenhuizen, hoge kerkelijken en welgestelde burgers.

Veel verhalen over kunst uit de wereld van de islam concentreren zich - net als het verhaal hierboven - op de oude machtscentra in de wereld en de bijbehorende kunstproductie. Ze bakenen kunst en geschiedenis af en sturen je blik in één bepaalde richting. 

Het verhaal van Hizir Cengiz nodigt uit om voorbij deze geijkte kaders te kijken en je te verwonderen over de terloopse betekenissen die het kunstwerk oproept. Misschien ontdek jij gelijkenissen met het tapijt dat bij je thuis ligt en waarde heeft als erfstuk of hippe smaakmaker? Of het doet je denken aan de hoogpolige mini-versie op de tafel bij je oma of in dat bruine café? Kriskras door tijd en ruimte verknopen betekenissen en ontstaan nieuwe vensters op de (oude) werkelijkheid. 

Ook in deze sprankelende kom schuilt een schat aan verhalen en betekenissen. Een speciaal glazuur verleent het aardewerk een bijzondere metaalglans, ook wel luster genoemd. De techniek was zo complex dat pottenbakkers het procedé moesten leren van ervaren collega’s. De binnenkant is gedecoreerd met Perzische dichtregels, gekalligrafeerd in een gesloten ronde lijn. Vertaald naar het Nederlands staat er:

Ik vroeg: ‘Deelt de geliefde werkelijk mijn smart?’
Ik zag in dat de geliefde vrij was van mijn kommer.
Aangezien ik niet zonder het gezicht van de hartendief kan,
is kommer mijn deel om degene die zich bewust is van mijn smart.

Bij Shadi Ajallouian, eigenaar van Perzisch restaurant De Witte Raaf in Zoetermeer, roept de kom herinneringen op aan de keuken van haar moeder in Iran. Ter gelegenheid van de tentoonstelling Glans en Geluk - Kunst uit de Wereld van de Islam gaf zij een kijkje in haar eigen befaamde keuken waar elk gerecht in een ander soort schaal wordt geserveerd. “Eten begint bij ons begint met je ogen. Een mooi gerecht is voor mij als een kunstwerk. Eerst kijk je ernaar, dan komen er geuren los en vervolgens ga je genieten van de smaken en vraag je je af wat je proeft. Bovendien laat niet alles zich raden. Net als de geschiedenis en de betekenis van deze eeuwenoude kom.”

Muziek heeft evenzeer de kracht om herinneringen tot leven te wekken en kunstwerken in een nieuw licht te plaatsen. Ofran Badakhshani, dichter en eigenaar van een wijnwinkel in Den Haag, herkent in de klanken van de dutar (getokkelde langhalsluit) de geluiden van herdersfluiten uit zijn geboorteland Afghanistan. “Het is een klankkleur die mij meevoert naar de melancholische grondtoon van gedichten in Perzischtalige contreien, naar de wijze waarop in de Perzische mystiek tegen het leven wordt aangekeken.”

Op uitnodiging van het museum speelde Badakhshani een muziekstuk op zijn eigen dutar. Het is het lied dat zijn moeder en zussen – en vóór hen hun moeders en grootmoeders – zongen bij de aanvang van de lente. 

Luister naar het muziekfragment en vergeet ook niet je ogen goed de kost te geven. De houten klankkast van dutar uit onze collectie is ingelegd met parelmoer en voorzien bloemmotieven en (fabel)dieren. Hoewel men in de wereld van de islam altijd terughoudendheid geweest in het uitbeelden van dieren (en ook mensen), zien sommigen in de aanwezigheid van vogels, steenbokken, paarden en kamelen een ode aan de goddelijke creatie. Evengoed kunnen de voorstellingen blijk geven van een aardse lofzang op de natuur en het leven. Precies zoals Badakhshani dit doet met zijn muziek: “Het muziekstuk is een ode aan onze moeders en zusters, onze vrouwen en geliefden, een ode aan Moeder natuur en de feminiene schoonheid van onze cultuur”.