Nieuw onderzoek naar ‘Vrouwen in het groen’, van Karl Schmidt-Rottluff

In 1914 bracht Karl Schmidt-Rottluff (1882-1976) de zomer door in Hohwacht, een afgelegen gemeente in Noord-Duitsland, omgeven door ongerepte natuur. Hier schilderde hij Frauen im Grünen: twee vrouwen in de natuur, schijnbaar in gedachten verzonken. In deze tijd maakte Schmidt-Rottluff vergelijkbare portretten van naaste familie en vrienden die hem daar vergezelden.

"Er is iets noodlottigs aan de vrouwen, die de zware stemming van het landschap belichamen, wanneer zij hun armen verlangend naar de zon spreiden, dromend in de 'schemering' op het strand staan, door het eenzame en met zonnestralen omgeven bos schrijden, treurig op de zeekust zittend in afwachting van hun menselijk lot."

Kunsthistorica dr. Rosa Schapire schreef dit in 1939 over onder andere het overgangswerk Frauen im Grünen, dat zij van de kunstenaar had gekregen. Schapire was vriendin, pleitbezorger en tevens mecenas van de kunstenaarsgroep Die Künstlerverein Brücke en van Karl Schmidt-Rottluff in het bijzonder. In deze hoedanigheid was ze in de gelegenheid om hun werk onder de aandacht van het publiek te brengen. Haar mecenaat heeft in belangrijke mate bijgedragen aan de vorming en de receptie van de beweging. Om internationale verspreiding en erkenning van Schmidt-Rottluffs werk te verzekeren, liet ze een deel van haar collectie na aan musea in Duitsland, Nederland, Chicago en Tel Aviv.

Door Schapire weten we dat Schmidt-Rottluff zich in de zomer van 1914 al realiseerde dat zijn tijd van vrijheid voorbij was - de dreiging van de Eerste Wereldoorlog was reeds voelbaar. Als document van de onzekere tijd vlak voor de komende oorlog, is het opvallend dat twee vrouwen het meest prominente onderwerp van het schilderij zijn. Alle geportretteerde vrouwen in zijn werk van omstreeks 1914 hebben dezelfde anonieme trekken. Sommige van deze vrouwen worden getypeerd als 'Schwestern', terwijl anderen 'Frauen' of 'Freundinnen' worden genoemd. Uit mijn onderzoek blijkt dat het hier hoogstwaarschijnlijk om de zusters Kiefer gaat, die bevriend waren met de kunstenaar en hem in 1914 opzochten in Hohwacht. Naast hun aanwezigheid in Hohwacht, is de belangrijkste bron voor het vaststellen van hun identiteit Schmidt-Rottluffs houtsnede uit 1914 met de titel Die Schwestern Kiefer. De overeenkomsten tussen het schilderij en de betreffende houtsnede zijn onmiskenbaar. De zusters zijn afgebeeld in een gedeprimeerde, troosteloze houding. Let op de gebogen hoofden en voorovergebogen schouders. Ze zijn gedepersonaliseerd, nagenoeg anoniem gemaakt.

Aangezien Schmidt-Rottluff de houtsnede van 1914 zelf heeft voorzien van het onderschrift 'Die Schwestern Kiefer' is het niet waarschijnlijk dat hij per se wilde dat deze twee figuren volledig anoniem zouden blijven. Veel meer voor de hand ligt dat de anonimisering voortkwam uit zijn belangstelling voor Afrikaanse sculptuur uit Ivoorkust. De kunstenaar ontwikkelde een fascinatie voor dit soort sculptuur, dat hij in etnologische musea in Dresden en Berlijn kon zien, en zelf ook verzamelde. Voortkomend uit deze belangstelling bracht Schmidt-Rottluff alles terug tot de essentie om zo het hoogste en zuiverste niveau van expressie te bereiken.

De politieke spanningen rondom de aankomende Eerste Wereldoorlog, moeten ten koste zijn gegaan van Schmidt-Rottluff’s levensvreugde. De zwaarte die het leven plotseling had gekregen, liet sporen na in zijn oeuvre. Frauen im Grünen benadrukt de manier waarop de gemoedstoestand van de kunstenaar zijn motiefkeuze en stijl van werken beïnvloedde. Het motief van de gezusters Kiefer werd voor Schmidt-Rottluff de personificatie van een melancholische stemming, een stemming versterkt door de omringende natuur.

Karl Schmidt-Rottluff, Die Schwestern Kiefer, 1914, woodcut, 50.2 x 40.3 cm, Galerie St. Etienne, object number: 1959.212, New York.

Auteur: Jenny van Calsbeek

Deze bevindingen komen voort uit een onderzoek dat plaats vond binnen het kader van de module Collections & Artefacts (2021), mastertrack Kunstgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen, begeleid door dr. Peter de Ruiter.